Wat doet de aanhoudende droogte met onze druiven en wijnbouw?

De bodem is kurkdroog en het ziet er niet naar uit dat het snel beter wordt. “De dagelijkse verdamping bedraagt met dit zonnige en warme weer rond 5 mm per dag,” zegt weerman Reinier van den Berg. Vooral in Noord-Brabant en Zeeland lopen boeren daar nu al tegenaan. Ze zitten met hun handen in het haar. Iets verder naar het noorden is er al een waterschap dat beregening met oppervlaktewater verbiedt. Wat betekent die aanhoudende droogte voor de Nederlandse wijnbouw?

Maart roert z’n staart, maar niet in 2022. Er viel bijna geen druppel regen. In april was het alleen de eerste 10 dagen van de maand nat. En daarna bleven de hemelsluizen dicht. De verwachting is dat het in de 2^e helft van mei misschien iets wisselvalliger wordt, maar dat levert amper neerslag van betekenis op. En ook het begin van juni lijkt droger te worden dan normaal.

Neerslagtekort

Het zijn met name de aardappelboeren die nu steen en been klagen. Hun jonge plantjes hebben juist in deze periode vocht nodig voor hun groeispurt. Maar de aanhoudende droogte gooit roet in het eten. Bij droogte denk je vooral aan een periode waarin geen neerslag valt. “Maar daarmee is niet alles gezegd,” zegt Bart Verheggen. Hij is klimaatwetenschapper. Het is zijn missie om ingewikkelde en soms ook verwarrende informatie over klimaatverandering simpel te duiden. “We hebben te maken met een neerslagtekort. Dat wil zeggen dat er meer water verdampt dan er als regen weer naar beneden komt. En dat heeft alles te maken met klimaatverandering, want daardoor neemt zowel de verdamping toe als de neerslag”.

Bakken uit de hemel

Het is dus niet zo dat er in een extreem droog en warm jaar minder regen valt. Nee, er valt zelfs méér regen, maar in een kortere periode. “Het werkt zo: door de hogere temperaturen verdampt er meer water. En warme lucht kan ook meer water vasthouden. Er hangt dus meer water in de lucht. Het regent niet vaker, maar als het regent komt het ook meteen met bakken uit de hemel.” Het neerslagtekort van 2022 ligt op dit moment op het niveau van het recordjaar 1976. Dat komt minder dan 1 keer in de 20 jaar voor. Met name het zuiden van het land heeft daar nu last van. De grondwaterstanden zakken, vooral op hoge zandgronden.

Natte voeten

Een enorme hoosbui van een paar uur vult dat tekort niet aan. De bodem kan zoveel water niet verwerken en opnemen. “De neerslaghoeveelheid neemt toe, maar ook het risico op droogte neemt toe.” Dat betekent dat er huiswerk is voor de aardappelboeren. Daan Verstand doet aan de Universiteit van Wageningen onderzoek naar het effect van klimaatverandering op de landbouw. Hij weet dat Nederlandse aardappels niet tegen aanhoudende droogte en warmte, maar ook niet tegen natte voeten kunnen. “Het klimaat wordt grilliger. We hebben gewassen nodig die daar tegen kunnen. Dat betekent onder andere dat we aardappelrassen moeten ontwikkelen die wel goed tegen ons nieuwe klimaat kunnen. Maar daar is een proces van jaren voor nodig.”

Nederlandse landbouw

Johan van de Velde van Wijnhoeve De Kleine Schorre weet het nog goed: “Het is inmiddels meer dan 20 jaar geleden dat mijn vader weer eens klaagde over de ontwikkelingen in de landbouw. Toen zei de buurman: ‘Waarom probeer je het niet eens met wijn?’ Wij zijn zo’n  beetje de enigen in Nederland die baat hebben bij klimaatverandering.” Verstand kijkt daar niet van op. “Het zal er anders uit gaan zien in de Nederlandse landbouw. Druiven gaan we vaker zien. Maar ook eiwitgewassen, zoals sojabonen en veldbonen. En sorghum, een graansoort die goed kan gedijen in ons toekomstige klimaat.”

Waterstress

Het is in elk geval duidelijk dat de Zeeuwse wijnboer geen last heeft van de aanhoudende droogte. “De wortels van druivenstokken kunnen als het moet tientallen meters de diepte in om te zoeken naar water. Bij ons vinden ze op 1,5 á 2 meter al grondwater”. Daar komt bij dat er om een kwaliteitswijn te maken enigszins een tekort aan water nodig is. De druivenstok moet niet ongeremd kunnen groeien. De suikers moeten niet naar het blad maar naar de druiven gaan. Waterstress is een extreem watertekort. Dan loopt de fotosynthese vast en krijgen de druiven geen voeding meer. Dat moet een wijnboer voorkomen.

Nieuwe gewassen

Veel boeren experimenteren al met teelten van de toekomst. “Het telen van nieuwe gewassen vraagt kennis en dat is echt een leerproces,” onderstreept Verstand. “Boeren moeten het in de vingers krijgen om de opbrengsten te verbeteren en om afnemers voor hun nieuwe producten te vinden.” Dat proces hebben veel Nederlandse wijnboeren al doorlopen. En: aanhoudende droogte in het late voorjaar en de zomer is voor hen geen probleem. Het staat een gezonde ontwikkeling van de wijndruiven niet in de weg. Integendeel.

Lagere opbrengst

Toch is dat niet het hele verhaal. Om waterstress te voorkomen heeft een druivenstok uiteindelijk natuurlijk wel water nodig. Volgens de Food and Agriculture Organization (FAO) van de Verenigde Naties (VN) is de waterbehoefte van een druivenstok tijdens het groeiseizoen tussen de 500 en 1200 mm. Een wijndruif heeft in de regel minder water nodig dan een tafeldruif en het terroir zorgt ook voor verschillen: een kleibodem houdt water nu eenmaal beter vast dan een zandbodem. In Zuid-Europa zitten de wijnboeren met de handen in het haar. De extreme droogte in 2021 zorgde samen met andere factoren in bijvoorbeeld Spanje en Zuid-Frankrijk voor een lagere opbrengst.

Ragebollen op een stammetje

Een wijnboer kan nog wel iets doen om de droogte en vooral de hitte het hoofd te bieden. Hij kan zijn druivenstokken verbouwen als bush vines. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Zuid-Frankrijk. Daar noemen de boeren die teelt gobelet. De druivenstokken zijn een soort ragebollen op een kort stammetje. De takken groeien alle kanten uit en geven zo schaduw aan de druiventrossen, zodat ze niet verbranden. Een andere manier is om de grond waarin de stokken staan vol te zetten met bodembedekkers. Die voorkomen dat het vocht verdampt en stimuleren het bodemleven.

Voltis

De meest opmerkelijke actie van wijnboeren in de klassieke wijnlanden van Zuid-Europa is echter de ontwikkeling en inzet van hybride druivenrassen, die resistent zijn tegen extreme droogte en warmte. Dat was nog niet zo lang geleden ondenkbaar. Die ontwikkeling is ook meer naar het noorden al zichtbaar, in de Champagne. Daar is vanaf 2022 de aanplant van het nieuwe druivenras voltis toegestaan. Het is een druif die z’n hoge zuurgraad behoudt. Ondanks oplopende temperaturen en aanhoudende droogte. En dat is noodzakelijk voor mousserende wijnen. Dit is een revolutionaire ontwikkeling.

Kort groeiseizoen

Terug naar Nederland. Ontwikkelt ons land zich de komende decennia als een soort Frankrijk, waarin wijngaarden het landschap domineren? Daar is nogal wat voor nodig. Ons klimaat is nog steeds aan de frisse kant voor wijnbouw. In de koelste wijngebieden is de gemiddelde temperatuur over het hele jaar pakweg 10°C. Dat halen we in Nederland met 10,5°C maar net. Dat betekent dat het groeiseizoen in Nederland meestal te kort is. Het warmt in het voorjaar later op en koelt in het najaar sneller af. Een van de grootste uitdagingen is misschien toch wel de neerslag. Dat klinkt gek als we het over aanhoudende droogte hebben. Maar het moment waarop de neerslag valt is voor de wijnboer cruciaal. En daar gaat het niet helemaal goed…

Regen in de winter

Bart Verheggen betoogde al dat het niet vaker regent, maar dat er wel méér regen valt. In totaal viel er in de periode 1981 tot en met 2010 gemiddeld 838 millimeter per jaar. Van 1991 tot en met 2020 viel er 852 millimeter. Als het regent komt het meteen met bakken uit de hemel. Die regenval is er vooral in de winter en de zomer. Wijnboeren zijn blij met regen in de winter. De bodem kan het dan goed gebruiken en een voorraadje aanleggen. De klimaatverandering speelt hen op dit punt in de kaart. Maar ook dat is maar het halve verhaal.

Schimmel

Regen in de zomer, midden in het groeiseizoen, is juist een groot risico. Vooral als er geen wind is. Dat vergroot de kans op schimmel, waardoor de druiven rotten. Die dreiging bepaalde de zomer van 2021. Het ligt nog vers in ons geheugen. Er is een kans dat het in de toekomst droger wordt. Dat blijkt uit 2 van de 4 klimaatscenario’s voor 2050 en 2085 die in 2014 zijn opgesteld. Droogte en aanhoudende droogte in het groeiseizoen zijn niet ongunstig voor de wijnbouw in Nederland. De winters worden hoe dan ook natter, maar de hamvraag is wat er in de zomers boven ons hoofd hangt.

Droger of natter?

Het lijkt zeker dat het in Zuid-Europa nog droger wordt en in Noord-Europa natter. Nederland zit daar precies tussenin. Het kan dus 2 kanten op, volgens de experts van het KNMI. Vooralsnog moeten we rekenen met de kans op een late nachtvorst en een natte zomer.